Tekstilni uspon Leskovca – od primitivnih mašina do industrijskog diva

Priča o tekstilnoj industriji Leskovca istražuje njen razvoj od skromnih početaka do modernog doba, oslanjajući se na bogatu istoriju koja je grad učinila epicentrom tekstilne proizvodnje u Srbiji.

Tim povodom, razgovarali smo sa direktorom Narodnog muzeja u Leskovcu, Nebojšom Dimitrijevićem, koji nam je pružio uvid u ključne momente i transformacije ove industrije, od prve fabrike do današnjih izazova i mogućnosti.

Prva tekstilna fabrika u Leskovcu osnovana je 1884. godine u selu Strojkovcu, u zgradi stare vodenice. Ovaj događaj bio je ključan za industrijalizaciju Leskovca, a fabrika je proizvodila vunene gajtane na jednostavnim mašinama. Fabriku su osnovali leskovački trgovci Antonije Popović, Mita Teokarević i Gligorije Jovanović, uz pomoć bugarskog industrijalca Stevana Bojadžova. Vodenica, u kojoj je fabrika započela svoj rad, koristila je snagu vode iz potoka za pokretanje mašina.

Ovaj skroman početak predstavljao je prekretnicu u razvoju tekstilne industrije u Leskovcu, koja će ubrzo postati stub lokalne ekonomije. Iako se radilo o maloj manufakturi, ova fabrika je označila ulazak Leskovca u industrijsko doba. Ono što je Strojkovac učinilo posebnom lokacijom bila je blizina prirodnih resursa – reka Vučjanka, čija je voda bila pogodna za ispiranje vune, bila je ključna za razvoj tekstilne proizvodnje u tom području.

Leskovac je postao epicentar tekstilne industrije zahvaljujući spoju povoljnih geografskih, ekonomskih i društvenih okolnosti. Prvo, leskovačka kotlina obilovala je prirodnim resursima, posebno rečnim tokovima koji su omogućavali efikasan uzgoj i preradu konoplje, od koje su lokalni zanatlije proizvodili užad. Uz to, povoljni klimatski uslovi omogućavali su uzgoj visokokvalitetne konoplje i drugih sirovina potrebnih za tekstilnu industriju.

Istovremeno, u Leskovcu se razvijala trgovina, što je podstaklo stvaranje bogatijeg građanskog sloja spremnog da investira u industriju. Trgovci iz Leskovca su, tokom svojih putovanja, učili o novim tehnologijama i praksama u Zapadnoj Evropi i donosili ih nazad u Srbiju. Uvezenim tekstilnim mašinama i stečenim znanjem, Leskovčani su započeli razvoj industrije koja je u narednim decenijama značajno porasla. 

Takođe, Leskovac je imao povoljan položaj u odnosu na saobraćajnice i tržišta u regionu, što je olakšalo distribuciju proizvoda. Sve ove faktore pratila je i relativno jeftina radna snaga iz lokalnih sela, što je omogućilo brži industrijski rast.

Industrija u Leskovcu doživela je značajne promene od svog početka, prateći globalne trendove u industrijalizaciji. Početne tekstilne radionice, koje su se oslanjale na snagu vode za pokretanje mašina, ubrzo su zamenjene parnim, a kasnije i električnim pogonima. Ovo je omogućilo veći obim proizvodnje i veću efikasnost, a Leskovac je postao jedan od prvih industrijskih centara u Srbiji koji je koristio električnu energiju za proizvodnju.

Tokom Prvog svetskog rata, mnogi leskovački industrijalci boravili su u inostranstvu, gde su stekli nova znanja o naprednim tehnologijama i metodama proizvodnje, koje su kasnije primenili po povratku. Nakon rata, leskovačke fabrike modernizovale su svoje procese, uvodeći nove proizvode i šireći se na nova tržišta. Tokom međuratnog perioda, Leskovac je bio dom za više od 30 tekstilnih pogona, a grad je postao prepoznatljiv po proizvodnji visokokvalitetne tekstilne robe, koja je bila konkurentna i na evropskim tržištima.

Nakon Drugog svetskog rata, tekstilna industrija u Leskovcu nastavila je da se razvija, ali je, tokom poslednjih decenija, doživela opadanje usled globalizacije i premeštanja proizvodnje u zemlje sa jeftinijom radnom snagom.

Najvažnije fabrike koje su definisale tekstilnu industriju Leskovca bile su ključni pokretači ekonomskog rasta i društvenih promena. Među njima se izdvaja prva moderna fabrika vunenih tkanina, osnovana 1896. godine, koja je koristila parne mašine uvezene iz Nemačke. Fabrika Jovanović i Popović, koja je otvorena u Grdelici, bila je jedan od pionira u proizvodnji vunenih tkanina i igračaka, dok je Fabrika Vranjkić i Stamenković u Leskovcu ostavila dubok trag kao jedan od najvažnijih proizvođača tekstila u regionu.

Pored toga, mnoge manje fabrike, poput Fabrike Teokarevića u Paraćinu, doprinele su širenju tekstilne industrije van granica Leskovca. Tokom zlatnih godina leskovačke industrije, ove fabrike su bile centri inovacija, uvođenja novih tehnologija i unapređenja radnih procesa. Bilo je uobičajeno da su ove fabrike zapošljavale stotine radnika, a njihov doprinos lokalnoj ekonomiji bio je ogroman, ne samo kroz proizvodnju, već i kroz izgradnju infrastrukture, podršku školama i zajednici.

Tekstilna industrija danas se suočava sa ozbiljnim izazovima u Leskovcu. Nekadašnji lideri u proizvodnji tekstila, čiji su proizvodi bili poznati ne samo u Srbiji već i širom Evrope, sada imaju problem sa padom potražnje i konkurencijom iz jeftinijih proizvodnih centara širom sveta. Globalizacija je omogućila premeštanje proizvodnje u zemlje sa nižim troškovima rada, što je direktno uticalo na zatvaranje mnogih tekstilnih fabrika u Leskovcu.

Iako postoji nekoliko preostalih pogona koji i dalje proizvode tekstilne proizvode, industrija više ne igra centralnu ulogu u ekonomiji grada kao nekada. Mnogi radnici koji su nekada bili deo ovog sektora sada su preusmereni u druge industrije, poput poljoprivrede ili usluga.

Uprkos svemu, Leskovac i dalje nastoji da sačuva svoju tekstilnu tradiciju, a grad traži načine da revitalizuje ovu industriju kroz inovacije, modernizaciju i usvajanje novih poslovnih modela. Postoji i potencijal za razvoj kroz mala i srednja preduzeća, koja bi mogla da koriste lokalne resurse i nasleđe u proizvodnji visoko kvalitetnih tekstilnih proizvoda.

Danas, tekstilna industrija u Leskovcu je daleko od svoje nekadašnje slave. Iako je grad pre Velikog rata imao pet tekstilnih fabrika i bio poznat kao „srpski Mančester“, poslednjih trideset godina ratova, izolacija i ekonomski padovi doveli su do kolapsa industrije. Sajam, koji je nekada bio simbol industrijske moći grada, više ne postoji, a privrednici se suočavaju sa globalnim promenama koje zahtevaju potpuno drugačije poslovne strategije od onih u zlatnom dobu leskovačke industrije.

Leskovac je kroz istoriju bio simbol industrijskog napretka, od pionirskih dana tekstilne proizvodnje do vrhunca svoje moći između dva svetska rata. Danas, iako je industrija oslabila, ostaju tragovi nekadašnjeg sjaja, podsećajući na vreme kada je ovaj grad bio među industrijskim gigantima ne samo u Srbiji, već i u regionu.

“Ovaj medijski sadržaj sufinansiran je od strane Grada Leskovca. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva“